Илдар Низамов автор яңалыклары
-
Ана теле: Тел кануны – сөйләмгә дә канун
Узган язмадан темага кагылган төп тезисларны искә төшерик әле. Туган телебез татар теле дип атала икән, димәк, аның башка телләрдән, хәтта бер оя дип каралган төрки телләрдән дә үзгә, мөстәкыйльлеген билгели торган хәсияти сыйфатлары бар.
-
Ана теле: Тел кануны – безгә дә канун. Ә аны беләбезме?
Исәнмесез, хөрмәтле Матбугат.ру иҗатчылары! Кайнар сәлам сезгә, мөхтәрәм интерчыларыбыз – милләтпәрвәр кардәшләребез! Табигатебезнең һәр үзгәрешен сизеп, хуплап яшәүче буларак, йолабызга тугры калып, аның кыш фасылына керешүе белән ихластан котлап, бу үзгәрешләрне җиңел кичереп, таза-сау яшәвегезне теләп калабыз.
-
Ана теле: Сүзсез мәгънә белдереп буламы? Аһәң, тон, интонация төшенчәләре сезгә танышмы?
“Тел”, “сөйләм”, “тавыш” сүзләрен еш ишетеп торсак та төгәл генә мәгънә төсмерләрен ачыклап тормыйбыз, алар бик күп мәгънәле – кемнең ничек күзаллавын чамалап та бетереп булмый. Менә телебез остасы Хәсән Сарьян әсәреннән бер өзек. “Аның (Таңсылуның) теле дә, гамәле дә кыланчык түгел.
-
Ана теле: Сүзсез сөйләм буламы? Мәгънәне әйтмичә белдерергә өйрәнү кирәкме?
Көндәлек аралашу өчен кешенең барлык әйтү, ишетү, күрү әгъзәләре сау-сәләмәт булырга тиеш. Тик дөнья булгач, телсез, чукраклар, күрүдән, хәрәкәттән мәхрүмнәр дә бар. Алар да аралашу өчен төрледән-төрле җай-чара әмәлен көйлиләр. Шундый аңлашу, аралашуның үзенә бер системалары бар
-
Ана теле: Сөйләмдәге калып-штамп, калькалардан ничек котылырга?
Үткән язманы без аларны сөйләмебездә куллану мәсьәләсенә, ягьни сөйләмият фәне яссылыгында җентеклерәк күзәтергә ниятләгән идек. Моңа интернетчыбыз Фоат Фәрхетдиневнең фикере дә этәргән иде: Тагын бер ике штамп әйтелмичә калды. Сәүдә нокталары урыстан тәрҗемә (торговые точки). Миңа калса (мне кажется) урыс теленә сукырларча иярү! Дөресе: минем уйлауымча (Шәймиев гел шулай дип әйтә).
-
Ана теле: “Руль артында”. Нәрсәсе ялгыш соң?
Үткән язмада телебезнең калька, калып, штамп категорияләренә карата тел фәне мәгьлүматларын барлый башлаган идек. Дәвам иттерик. Моңарчы без мисалга башлыча сүздән ясалган калька, калып, штампларны китердек. Шул ук вакытта калыпка телнең бүтән берәмлекләренең дә (аваз, иҗек, кушымча, мөнәсәбәтлек) бирешүчән икәнен кисәтә килдек, кайберләренә мисалларны элекке язмаларда теркәштердек тә.
-
Ана теле: Сез “Рульдә”ме? әллә “Руль артында”мы?
Сөйләмегездәге “тапталган” калып-штамп, калькаларны тоемлыйсызмы? Алардан котылу юлларын эзлисезме?
-
Ана теле: Сынландыру, сурәт, образ төшенчәләре сезгә танышмы? Алар кирәкме?
Соңгы әңгәмәбез афоризм иде. Бу төр телбизәк кеше күңелендә катлаулы бер яралу, туу процессы кичерелеп барлыкка килә. Ул, әлбәттә инде, теләсә кемдә, үзеннән-үзе барлыкка килми. Моңа “телтоемлау” дигән табигый сәләт булу зарур. Адәм баласына бу сәләтне Аллаһы, тәңре-табигать, нәсел каны бирәдер.
-
Ана теле: Афоризмны беләбезме? Тарихи мираста бездән өлеш калырмы?
Иҗади казанышның иң югары ноктасы, иң татлы җимеше ул үзеңнең шәхси тапкыр гыйбарәңне – афоризмыңны иҗат итү. Моңа һәркем сәләтле. Татарда “йомры сүз”, “хикмәтле сүз” дигән уңай төшенчәләр дә йөри.
-
Ана теле: Сөйләмне тәэсирле итү чараларыннан синтаксик фигуралар. Мәкаль, әйтемне кулланасызмы?
Мәкаль. һәркемгә бу төр телбизәкне көндәлек сөйләмебездә куллануның нечкәлекләрен ачыклау кирәк. Остазлар фикеренә мөрәҗәгать итик.
-
Ана теле: Телбизәк иҗатының гасырлардан килгән мирасы бар. Беләбезме? Өйрәнәбезне?
Әлбәттә, матбугатта тел бизәкләү чараларын куллану, үзгәртеп куллану осталыгын татар журналистлары иң әүвәле халык авыз иҗатыннан һәм язучы-әдипләрдән өйрәнә башлый. Ул энҗе бөртекләрен иң борыңгы әдәби әсәрләребездән эзләп табарга күнегергә кирәк. Кол Галинең “Кыйссаи Йосыф”ында: фикер бирү, бәхетле тормышка чыгу, гакылдан шашу, гаеп булу, күңел тую, дөнья төзү, гыйшык төшү, шөкер булу, сарыф кылу, император якасыннан эләктерү, чит күз белән карау һ.б
-
Ана теле: Халыкның тел бизәген үзгәртү кирәкме? Арттырып җибәрмибезме?
Язманы гамәли мисалдан башлап китик әле. Радиоәңгәмәдә алып баручы бер авторны тәнкыйть итә, кызып-кызып аның кара ягын тасвирларга тырыша, гадәти сүзләр тәэсире җитмәгәч, телнең сурәт чарасын табып ала: Тырнак астыннан кер эзли, ди (2013, 20 гыйнв.
-
Ана теле: Чын бизәк – хәрәкәттәге, сөйләмдәге телбизәк
Күчерелмә мәгънәнең барлыкка килүенең, хәрәкәтләнә башлавының күп кенә сер-нечкәлекләре аны сөйләмдә, ягъни хәрәкәттә күзәткәндә ныграк ачыла. Әйтик, тезмә тропларда күчерелмә мәгънәнең нечкә генә төсмерләренә фонетик, грамматик чаралар белән дә ирешеп була.
-
Ана теле: Сөйләмне бизәкләү хәзинәсе – үзе бер дөнья
Фразеология фәне нигезләрен искә төшерик. Моңарчы өйрәнелгән категорияләребез күпчелегендә семантик яктан бер мәгънә белдергән төшенчәләр, төзелеш-структура ягыннан бер (ялгыз) сүз тәшкил иткән лексик берәмлекләр иде.
-
Ана теле: Сөйләмне ничек бизәкләргә? (ДӘВАМЫ)
Ә моңа ирешү өчен ул бизәк чараларын үзеңә бер тәртип белән куллану сорала. Без инде үткән язмаларда тәкъдим ителгән күнегү-күзәтүләрдә мәктәптә алган тәртип-сабакларны искә төшергән идек. Шуларны, фәнни хезмәтләрне дә файдаланып, дәвам иттерик әле.